Venusovergang 6 juni 2012

Voor 6 juni van dit jaar stond een bijzonder hemelverschijnsel op het programma: vanaf de aarde gezien bewoog de planeet Venus precies voor de zon langs bewegen. We noemen dit een Venusovergang. Venus steekt dan als een zwart schijfje af tegen de heldere zonneschijf. Helaas was vanuit Nederland alleen het eind van deze 'minizonsverduistering' te zien en was het bijna overal in Nederland slecht weer. Onderstaande informatie stond op deze site om waarnemers op weg te helpen.

Bij het bekijken van een Venusovergang moeten we dezelfde voorzorgsmaatregelen nemen als bij een echte zonsverduistering. Kijk niet met onbeschermde ogen, en zeker niet onbeschermd met een verrekijker of telescoop, naar de zon: dat kan je je ogen kosten!

Het schijfje van Venus is groot genoeg om met het blote oog zichtbaar te zijn, maar daarvoor moet je wel een zogeheten eclipsbrilletje opzetten. Kijk je met een verrekijker of telescoop, gebruik dan een objectieffilter (bijvoorbeeld AstroSolar-folie). Met lenzenkijkers is het ook mogelijk om het beeld van de zon achter de kijker op een scherm te projecteren. Meer informatie kun je vinden elders op deze website.

Zeldzaam

Venusovergangen zijn zeldzaam en vertonen een merkwaardige regelmaat. De vorige Venusovergangen die door mensen zijn waargenomen, vonden plaats in december 1639, juni 1761, juni 1769, december 1874, december 1882 en juni 2004. Ze treden altijd op in juni of december, omdat alleen dan de aarde het baanvlak van Venus kruist. Bovendien moet Venus zich op de juiste plek in haar baan bevinden.

Doorgaans treden Venusovergangen op in paren die acht jaar uiteen liggen. Ook nu is dat het geval: de vorige overgang was op 8 juni 2004. Na de komende Venusovergang van 6 juni duurt het 105,5 jaar tot het eerstvolgende decemberpaar zich aandient (2117 en 2125). Het volgende junipaar volgt nog eens 121,5 jaar later (2247 en 2255). Dat de periode tussen de paren niet even lang is, komt doordat de baan van Venus geen exacte cirkel is maar een ellips.

Veel minder zeldzaam zijn overgangen van Mercurius. Deze treden ongeveer eens in de zeven jaar op.

De Venusovergang voor een waar­nemer te Utrecht. De positie van Venus is aangegeven voor 5.50 uur (ongeveer dertig minuten na zonsopkomst) en voor het moment van de inwendige aanraking bij de uittrede (6.37 uur).  -->

Tijdschema

Voor een waarnemer in Nederland of België begint de komende Venusovergang eigenlijk pas wanneer de zon opkomt. Maar ruim vóór die tijd, om 0.10 uur, raakt Venus al de buitenrand van de zon. Om 0.28 uur bevindt het Venusschijfje zich helemaal binnen de zonneschijf, en om 3.30 uur is de planeet halverwege haar overgang. Als je dit allemaal wilt zien, zul je wel op reis moeten naar een plek waar de zon al veel eerder is opgekomen. Alleen in grote delen van Azië en de Stille Oceaan is de hele Venusovergang te volgen. Waarnemers in Noord- en Midden-Amerika zien alleen het begin, omdat de zon daar ondergaat voordat de overgang voorbij is.

Voor een waarnemer in Utrecht komt de zon op rond 5.21 uur. Om 6.37 uur bereikt Venus de rand van de zonneschijf en om 6.55 uur is de planeet die rand alweer gepasseerd.

Wat kun je zien?

Op de zon zijn vaak donkere vlekken te zien. Het Venusschijfje lijkt wel wat op zo'n zonnevlek, maar het verplaatst zich veel sneller, is volmaakt rond en bovendien pikzwart. Echte zonnevlekken zijn lang zo zwart niet.

Als Venus aan het eind van de overgang de zonsrand passeert, verschijnt er een aureool rond de planeet. Deze wordt veroorzaakt door de afbuiging van zonlicht in de atmosfeer van Venus. -->

Vooral rond het moment dat Venus de zonneschijf verlaat kunnen er enkele opmerkelijke verschijnselen optreden. Door afbuiging van het zonlicht ontstaat een heldere aureool rond de donkere planeetschijf. Ook als Venus zich geheel voor de zon bevindt, kan die aureool, die iets helderder is dan het zonsoppervlak zelf, te zien zijn. Tijdens de uittrede van Venus is de aureool duidelijk waarneembaar als een heldere cirkel om het deel van de planeet dat al buiten de zonneschijf steekt.

Kort voordat de zwarte stip van Venus de zonsrand nadert, is mogelijk ook het zogeheten 'zwarte druppel'-effect te zien: een donkere uitstulping tussen het Venusschijfje en de zonsrand. Gebruik hiervoor een telescoop met redelijke vergroting. Vroeger werd wel gedacht dat dit verschijnsel wordt veroorzaakt door de atmosfeer van Venus, maar ook bij overgangen van Mercurius, die geen atmosfeer heeft, is het waargenomen. Het effect wordt primair veroorzaakt door afbuiging van licht in de aardatmosfeer. Maar ook de waarneemomstandigheden (de 'seeing') en de kwaliteit van de gebruikte telescoop spelen een rol.

Meer weten?

Een Engelstalige website met veel informatie wordt onderhouden door Steven van Roode: www.transitofvenus.nl.
Goede informatie in het Nederlands staat op de website van NOVA: www.astronomie.nl/venusovergang.
Sterrenkunde publicist Carl Koppeschaar heeft ook een informatieve pagina op zijn website, o.a. met links naar live webcasts: www.astronet.nl/venusovergang.
Ook het meinummer van Zenit staat uitgebreid stil bij het waarnemen en fotograferen van de Venusovergang.
Ten tijde van de Venusovergang zal een aantal publiekssterrenwachten extra vroeg de deuren openen.

Bron: Sterren & Planeten 2012