Af en toe schuift de maan voor
de zon langs en wordt de heldere zonneschijf gedeeltelijk of totaal afgedekt.
Dit noemen we een zonsverduistering. Lijkt simpel. Maar waarom zijn zonsverduisteringen
zo zeldzaam? Draait de maan immers niet iedere 'maand' voor de zon langs?
En waarom gebeurt er dan niets bijzonders? Wanneer was de laatste totale
zonsverduistering in Nederland? En wanneer is de volgende? Lees verder
als je het antwoord wilt weten op deze en andere vragen.
De aarde is een planeet en deze draait net als de andere planeten, zoals
Mars en Jupiter, in een bijna cirkelvormige baan om de zon. Om veel planeten
draaien kleinere hemellichamen. Die noemen we manen, naar onze eigen maan
die om de aarde draait.
Rondje aarde
Onze aarde draait in één jaar om de zon, en de maan draait
op haar beurt in iets minder dan een 'maand' om de aarde. Terwijl de maan
om de aarde draait, wordt steeds een andere zijde belicht. Daardoor zien
we de maan van gestalte veranderen. Staan zon en maan aan verschillende
kanten van de aarde, dan zien we de maan volledig verlicht: we noemen dit
Volle Maan. Staan zon en maan aan de zelfde kant van de aarde, dan wordt
voor ons de 'achterkant' van de maan verlicht, en is het nacht op de zijde
van de maan die naar ons is gekeerd. We zien dan dus geen maan, ook al
staat hij overdag hoog aan de hemel. Dit noemen we Nieuwe Maan.
Kort na Nieuwe Maan, als de maan een klein stukje is opgeschoven, zien
we nabij de ondergaande zon een klein maansikkeltje aan de avondhemel verschijnen.
Ongeveer zeven dagen na Nieuwe Maan wordt precies de rechter helft van
de maan verlicht: dit heet Eerste Kwartier. Nog eens ruim zeven dagen later
is het Volle Maan. Deze staat precies tegenover de zon en schijnt de hele
nacht. Na nog eens ruim zeven dagen zien we de linker helft van de maan
verlicht worden en zien we de Laatste Kwartier maan in de tweede helft
van de nacht aan de hemel staan. Daarna verdwijnt de maan weer als een
smalle sikkel in de ochtendschemering, nabij de opkomende zon en begint
de cyclus weer opnieuw. De wisselende gedaanten van de maan noemen we wel
de schijngestalten.
Deze illustratie verduidelijkt het verhaal. We zien de maan om de aarde
draaien, terwijl het zonlicht van links komt. De vierkante plaatjes tonen
steeds de maan zoals wij die vanaf aarde aan de hemel zien staan. Bijzonder
is dat de maan in precies dezelfde tijd die zij nodig heeft om rond de
aarde te draaien, ook één keer rond de eigen as draait: het
resultaat van deze twee bewegingen is dat de maan steeds dezelfde zijde
naar de aarde gekeerd houdt. We zien steeds dezelfde kraters en bergen
op de maan, maar die worden tijdens een omloop wel steeds anders verlicht
door de zon.
Deze tekening suggereert dat de maan bij elke omloop precies tussen
zon en aarde doorgaat, wat een zonsverduistering zou geven, en bij elke
Volle Maan precies achter de aarde staat, in de schaduw van de aarde, waarbij
een maansverduistering te zien zou zijn. Dat dit niet gebeurt, komt doordat
het baanvlak van de maan een kleine hoek maakt met het baanvlak van de
aarde. Daardoor beweegt de maan bij Nieuwe Maan onder of boven de zon langs
en wordt deze niet verduisterd. Bij Volle Maan beweegt de maan meestal
boven of onder langs de aardschaduw en zien we ook niets bijzonders gebeuren.
Maar af en toe staan de objecten wel precies op één lijn
en zien we een zons- of een maansverduistering.
Een maansverduistering gebeurt op de maan: het is de maan die wordt
verduisterd en iedereen op aarde voor wie het dan nacht is, kan dat zien
gebeuren. Gemiddeld om de paar jaar kunnen we zo'n maansverduistering zien.
Feitelijk net zo vaak staat de maan vrijwel precies voor de zon. Toch zien
we dat veel minder vaak, omdat een zonsverduistering op aarde gebeurt:
het is de schaduw van de maan die over de aarde scheert, en je moet precies
op de juiste plek op aarde staan om de schaduw volledig over je heen te
krijgen. Is dat niet het geval, dan zie je de zon slechts gedeeltelijk
verduisterd of je ziet helemaal niets. Daarom gaan veel mensen voor een
zonsverduistering op reis, naar een gebied waar de schaduw voorbij komt.
Op die manier kun je wel om de paar jaar (of vaker) een verduistering zien.
Deze animatie toont hoe een waarnemer op de maan de maanschaduw over
de aarde zag schieten tijdens de zonsverduistering van 11 augustus 1999.
De kleine cirkel is de kernschaduw, waar de verduistering totaal is. De
grotere cirkel is de bijschaduw, van waaruit we slechts een gedeeltelijke
verduistering zien.
Hoe zeldzaam is een totale verduistering?
Om een idee te geven van de zeldzaamheid van totale zonsverduisteringen
voor een bepaalde plaats op aarde geven we de feiten voor Nederland: de
laatste totale zonsverduistering zichtbaar voor onze voorouders was op
3 mei 1715! De eerstvolgende is pas weer op 7 oktober 2135. Maar zolang
hoef je niet te wachten op een bijzondere verduistering: al op 23 juli
2093 vindt er een ringvormige zonsverduistering plaats, zichtbaar vanuit
Nederland. Omdat de maanbaan niet mooi rond is, varieert de afstand van
de maan tot de aarde. Bij een ringvormige verduistering staat de maan te
ver van de aarde en is de maanschijf domweg te klein om de zonneschijf
volledig af te dekken: tijdens de totaliteit blijft er een ring zonlicht
zichtbaar rond de maanschijf.
Eigenlijk
is het puur toeval dat de zon en de maan vanaf de aarde gezien even groot
lijken. De zon staat veel verder weg en is ongelooflijk veel groter dan
de maan. Toch kan die kleine maan de veel grotere zon afdekken, maar zo
gek is dat niet: ook met je eigen vinger op de juiste afstand kun je de
zon precies bedekken. Dankzij het feit dat de heldere zonneschijf precies
door de maan bedekt kan worden, kunnen we zien dat de zon eigenlijk veel
groter is dan hij lijkt. Vanaf het oppervlak van de zon strekt zich een
zeer ijle atmosfeer ver de ruimte in: de corona van de zon. Deze corona
straalt veel minder licht uit dan de zon en wordt normaal door de zon en
door de lichte daghemel volledig overstraald. Dat een totale zonsverduistering
zo dramatisch is, komt waarschijnlijk door die wonderschone corona die
maar heel even is te zien.
Heb je de totale verduistering van 11 augustus 1999 gemist, dan hoef je natuurlijk
niet te wachten tot 2093. Er is om de paar jaar wel een mooie totale zonsverduistering te zien,
maar daarvoor moet je meestal wel een verre reis ondernemen!
Tekst: Edwin Mathlener.
Website ontwikkeling: Edwin Mathlener
© 1999-2013 Stichting 'De Koepel'; © 2014-2024 Edwin Mathlener
|